Бұған соңғы жылдардағы беби-бум және халықтың қартаюы ықпал етті
Соңғы бес жылда Қазақстанда демографиялық жүктеме айтарлықтай өсті. Еліміздегі еңбекке жарамды әрбір мың азаматқа 740 қарт пен баладан келеді. 2018 жылдан бастап демографиялық ауыртпалықтың негізгі көрсеткішінің эволюциясын бақылайтын болсақ, көрсеткіштің жыл сайын тұрақты өскенін көреміз. Бес жыл бұрын бұл көрсеткіш 687 болды, бұл биылғыдан 53-ке аз. Бұл туралы Qonaev.info тілшісі Finprom.kz-ке сілтеме жасап хабарлайды.
Бұл халықтың үлкен жас топтарына негізделген бағалаулар. Шын мәнінде, елімізде әр мың адамға 740-тан да көп «экономикалық тәуелді» болуы әбден мүмкін. Қолданыстағы әдістемеге сәйкес, 16 жастан асқан балалар еңбекке қабілетті халық санатына жатады, дегенмен бұл жаста өзін-өзі асырай алатындар аз. Сонымен қатар, егер зейнет жасында болса да жұмыс істеп жүрген азаматтарды да есепке алатын болсақ, көрсеткіш басқаша болуы мүмкін еді.
Көрсеткіштің өсуіне негізгі үлесті «балалар» демографиялық жүктеме коэффициенті қосады. 2023 жылдың басында елде әрбір мың ересек адамға 542 баладан келсе, 2018 жылдың қаңтарында 496 ғана болды. Соңғы бес жылда 15 жасқа дейінгі балалар саны 5,1 млн-нан 6,2 млн-ға өсті. Бұған ішінара 2020-2021 жылдардағы беби-бум ықпал етті.
2023 жылдың басындағы балалардың жалпы халық санындағы үлесі 31,2%-ды құрап, соңғы бес жылда 3 пайыздық тармаққа өсті. Тәуелділік жүктемесінің негізгі бөлігін балалар құрайтынын ескерсек, балаларды әлеуметтік қолдауға бюджет шығынының көп бөлігін жұмсалатынына қарамастан, демографтар мұның экономика үшін болашақта қолайлы фактор болатынын айтады. Расында да, алдағы 10–15 жылда бұл балалардың көпшілігі еңбекке жарамды жасқа келіп, еңбек ресурстарының қатарына қосылады.
Елдегі егде жастағы тұрғындардың үлесі биыл жылдың басында 11,4%-ды немесе 2,2 млн адамды құрады. 2018 жылдың қаңтар айында бұл көрсеткіш 7,3% болды. Бұл жерде әдістемелік ескертпе жасау маңызды. 2022 жылға дейін ҚР СЖРА Ұлттық статистика бюросының бюллетеньдерінде халықаралық стандарттар бойынша жас шектеулері көрсетілген: балалар — 14 жасқа дейін, еңбекке қабілетті халық — 15 жастан 64 жасқа дейін, қарттар — 65 жастан асқан. 2023 жылғы 1 қаңтардағы жедел ақпаратта Қазақстандағы зейнеткерлік жасты ескере отырып, жас бойынша халық саны былай көрсетілген: ерлер үшін 63 жас, әйелдер үшін 61 жас. 15 және одан төменгі жастағылар балалар санатына кіреді.
Өңірлер бойынша демографиялық коэффициенттер ұлттық деңгейден айтарлықтай ерекшеленеді. Ең жоғары жүктеме оңтүстік және батыс өңірлерде байқалды. Антилидер Түркістан облысы, онда мың ересек адамға 886 бала мен қарт келеді. Одан кейін Қызылорда (819), Жамбыл (815) және Маңғыстау (845) облыстары, сондай-ақ Шымкент қаласы (811).
Мегаполистерде балалар мен қарттардың үлесі айтарлықтай төмен. Астанада бұл көрсеткіш 625, Алматыда — 642. Бұл ішкі көші-қон процестеріне байланысты болуы мүмкін. Ірі қалаларда еңбекке қабілетті ересек халық көшіп баратын өңірлер. Солтүстік Қазақстан және Қостанай облыстары тиісінше 672 және 651 көрсеткіштерімен демографиялық жүктемесі төмен өңірлер.
Қазақстанның солтүстігі еліміздің ең жылдам қартаятын аймақтарына жатады. Бұны Биллетер индексін растайды. Егер өңірде 14 жасқа дейінгі балалар 50 жасқа деінгі азаматтардан көп болса, аталған көрсеткіш оң деген сөз. Егер аз болса, демек көрсеткіш теріс.
ҚР СЖРА ҰСБ есебінше, 2021 жылы ең жоғары теріс Биллетер индексі Қостанай және Солтүстік Қазақстан облыстарында байқалды: тиісінше минус 22,2 және минус 27,7. Шығыс Қазақстан, Павлодар, Қарағанды және Ақмола облыстары да балалардан егде адамдар көп өңірлерге жатқызылды.
Былтыр жыл соңында «Еңбек ресурстарын дамыту орталығы» АҚ (ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігіне қарасты ұйым) сарапшылары ұзақ мерзімді демографиялық болжам жасады. Бұл құжатта ЕРДО сарапшылары 2050 жылға дейін халық санының өсуінің үш ықтимал сценарийін есептеді — базалық, оптимистік және пессимистік. Барлық үш даму сценарийі бойынша Қазақстандағы демографиялық жүктеме жоғары деңгейде қалады.
Туу мен қайтыс болудың қазіргі өсу үрдістерін ескере отырып, яғни базалық сценарий бойынша жалпы тәуелділік коэффициенті алдымен төмендейді: 2025 жылға қарай — 712-ге, 2035 жылға қарай — 681-ге дейін. Болашақта өсімді күтуге болады. Ал 2050 жылға қарай жұмыс істейтін мың адамға шаққанда 773 тәуелді адам болмақ.
